ΤΑ ΠΑΘΗ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ 1 (Ν. ΖΙΑ)

+++


ΤΑ ΠΑΘΗ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
1
(Βαϊφόρος)




Ἡ Σάρκωση τοῦ Λόγου εἶναι ἡ τομὴ τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας,
τὰ λυτρωτικὰ Πάθη τοῦ Κυρίου καὶ ἡ Ἀνάσταση,
ποὺ δίνει τὴν ἀπάντηση στὸ βασανιστικὸ ἐρώτημα τοῦ θανάτου,
εἶναι ἡ ὁλοκλήρωση τῆς φροντίδας τοῦ Θεοῦ
γιὰ τὴν ὑπαρξιακὴ λύτρωση τοῦ ἀνθρώπου.
Τὰ συγκλονιστικὰ αὐτὰ γεγονότα μὲ τὴν αἰώνια καὶ πανανθρώπινη
σημασία τους συγκίνησαν βαθύτατα τὴν χριστιανικὴ οἰκουμένη
καὶ ἐνέπνευσαν τοὺς δημιουργοὺς σ' Ἀνατολὴ καὶ Δύση γιὰ νὰ φιλοτεχνήσουν
στὴν ποίηση καὶ τὴ μουσική, τὴ ζωγραφικὴ καὶ τὴ γλυπτική,
ἀριστουργήματα ποὺ καταγράφουν τὸν τρόπο καὶ τὸν βαθμό,
στὸν ὁποῖο ἐβίωσαν καὶ συνέλαβαν τὸ βαθύτερο νόημά τους.
Ἁπλὴ ἀναφορὰ τῶν Παθῶν τοῦ Μπάχ, τῆς Pieta τοῦ Μιχαὴλ Ἀγγέλου
ἢ τῆς Σταύρωσης τοῦ Γκρύνεβαλντ ἀρκεῖ γιὰ νὰ δώσει
τὸ μέτρο καὶ τὴν ποιότητα τῆς δυτικῆς δημιουργίας.

Στὸ χῶρο τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδοξίας ἡ ὑμνογραφία
τοῦ (Ἁγίου) Ρωμανοῦ τοῦ Μελωδοῦ, τοῦ (Ἁγίου) Ἀνδρέου Κρήτης
ἢ τῆς (Ἁγίας) Κασσιανῆς, οἱ κατανυκτικὲς μουσικὲς ἑρμηνεῖες τους
καὶ οἱ Βυζαντινὲς τοιχογραφίες, τὰ ψηφιδωτὰ καὶ οἱ φορητὲς Εἰκόνες
δίνουν τὴν πνευματικὴ διάσταση τῶν γεγονότων.
Ἡ Βυζαντινὴ ζωγραφικὴ ποὺ μᾶς ἀπασχολεῖ στὶς γραμμὲς αὐτές,
μὲ τὴ βαθειὰ θεολογία της καὶ τὴν ὑψηλὴ αἰσθητικὴ μορφή,
ἱστορεῖ τὰ Πάθη καὶ μεγαλύνει τὴν Ἀνάσταση
βεβαιώνοντας τὴν πίστη στὴν ἀπολύτρωση διὰ τοῦ Σταυροῦ
καὶ τὴν φωτόλουστη ἐαρινὴ χαρὰ τῆς Ἀναστάσεως.


Ἡ Σταυροαναστάσιμη διάσταση τῆς Ὀρθοδόξου πνευματικότητας
μορφοποιεῖται μὲ ἄμεσο τρόπο στὴ ζωγραφικὴ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας.
Ἡ εἰκονογραφία τῶν Παθῶν ἀκολουθεῖ τὴν εὐαγγελικὴ ἀφήγηση
καὶ τὴν λειτουργικὴ ἀλληλουχία τους.
Ἀπὸ τὴν Ἔγερση τοῦ Λαζάρου μέχρι τὸν Ἐνταφιασμό.
Ἄλλοτε περιορίζεται στὰ κύρια μόνο γεγονότα.
Ἔγερση τοῦ Λαζάρου καὶ Βαϊφόρος σὰν εἰσαγωγὴ καὶ Σταύρωση.
Ἤδη ὅμως ἀπὸ τὰ μεταβυζαντινὰ χρόνια (10-12ος αἰ.) ἐμπλουτίζεται
ὁ κύκλος μὲ τὸν Νιπτήρα, τὴν Προδοσία, τὸν Μυστικὸ Δεῖπνο, τὸν Ἐνταφιασμὸ
ἐνῶ στὴν παλαιολόγεια περίοδο (13-15ος αἰ.) προστίθενται ἀκόμη ἡ Προσευχὴ
καὶ ἡ Ἀγωνία, ἡ προσαγωγὴ τοῦ Χριστοῦ στὸν Πιλᾶτο, ἡ ἄνοδος στὸν Σταυρό,
ἡ Ἀποκαθήλωση κ. ἄ. Στὰ μεταβυζαντινὰ χρόνια (15-18ος αἰ.) καὶ σὲ ὁρισμένες
τοιχογραφίες, ἡ εἰκονογραφικὴ ἀφήγηση γίνεται ἀκόμη λεπτομερέστερη.
Ἀπὸ τὶς δεσπόζουσες παραστάσεις σταματοῦμε σὲ μερικὲς
γιὰ νὰ τὶς δοῦμε κάπως λεπτομερέστερα.


Ἡ θριαμβευτικὴ εἴσοδος τοῦ Χριστοῦ στὰ Ἱεροσόλυμα
εἶναι ἡ πιὸ "τραγικὴ" εἰσαγωγὴ στὰ Πάθη. Ἡ εἰκόνα τῆς "Βαϊφόρου",
ὅπως διαμορφώνεται ἀπὸ τὰ μεταβυζαντινὰ χρόνια
συντίθεται ἀπὸ τρεῖς ἄνισες ὁμάδες: τὸν Χριστὸ καθισμένο ἐπὶ πώλου ὄνου
συνοδευόμενο ἀπὸ τοὺς μαθητές Του, ποὺ ἔρχεται στὴν Ἱερουσαλήμ·
τοὺς Ἑβραίους ποὺ κρατώντας τὰ βάια τῶν φοινίκων, βγαίνουν
ἀπὸ τὴν περιτειχισμένη πόλη γιὰ νὰ Τὸν ὑποδεχτοῦν·
τὰ παιδιὰ, τέλος, χαρούμενα ἀπὸ τὴν ἀναπάντεχη γιορτὴ
στρώνουν τὰ ρουχαλάκια τους γιὰ νὰ περάσει ὁ Εὐλογημένος·
ἄλλα πάλι σκαρφαλώνουν στὰ δένδρα
γιὰ νὰ δοῦν τὴν ὑποδοχὴ κόβοντας καὶ τὰ τρυφερὰ κλαδιά.
Τὰ πρόσωπα ποὺ συνθέτουν τὴν παράσταση αὐξομειώνονται
στὶς διάφορες παραστάσεις.

Στὴν Παντάνασσα (1428) τοῦ Μυστρᾶ ἡ σύνθεση εἶναι ἐξαιρετικὰ
πολυπρόσωπη. Ἡ δράση τοποθετεῖται ἐμπρὸς ἀπὸ τείχη καὶ βουνά,
σ' ἕνα χλοερὸ πράσινο ποὺ πάνω του οἱ πολύχρωμες φορεσιὲς
τῶν Ἑβραίων μοιάζουν σὰν ἀοιξιάτικα λουλούδια σὲ δροσερὸ λειβάδι.

Ἡ εἰκόνα τῆς Βαϊφόρου ὅπως καὶ ἡ ὑμνολογία, δὲν μᾶς ἀποκαλύπτουν
μόνο τὸ βαθύτερο καὶ τραγικὸ νόημα· μᾶς διδάσκει, πέρα ἀπὸ αὐτά,
μὲ τὸν σεμνόπρεπο καὶ ταπεινὸ τρόπο ποὺ εἰκονίζεται ὁ Κύριος
καὶ τὴν συγκρατημένη στὸ πρόσωπό Του θλίψη καὶ μὲ τὴν ἔντονη
παρουσία τῶν παιδιῶν, ὅτι μὲ παιδικὴ καρδιὰ πρέπει νὰ δεχθοῦμε
τὸν Χριστὸ καὶ νὰ μὴν δειλιάσουμε ὅταν σὲ λίγο θὰ Τὸν δοῦμε
φορτωμένο τὸν σταυρὸ τῶν ἀνομιῶν μας νὰ βαδίζει
τὴν πικρὴ ἀνηφοριὰ τοῦ Γολγοθᾶ...

(Νικ. Ζία, Ἐπικ. Καθηγητῆ Ἱστορίας τῆς Τέχνης,
Περιοδ. Πειραϊκὴ Ἐκκλησία, Ἀπρίλιος 1992)

+++